თავფურცელი

იოდდეფიციტის პრობლემა და მისი შედეგები სოციალურად
დაუცველი ფენის ქალთა, ახალშობილთა და ბავშვთა კონტიგენტში

  ე. ფაცაცია, მ. გორდელაძე, ე. დავითაშვილი
ნუტრიციოლოგიის ეროვნული ცენტრი,
აფხაზეთის ჯანმრთელობის დაცვის სამინისტროს ბავშვთა პოლიკლინიკა

 ჯანდაცვის მსოფლიო ორგანიზაციის მონაცემებით დედამიწის ტერიტორიის 12% იოდდეფიციტურია. დაავადებები, დაკავშირებული იოდდეფიციტთან, პირველად ევროპაში გახდა ცნობილი, სადაც მხოლოდ 4 ქვეყანას ისლანდია, ფინეთი, ნორვეგია და შვეციას არ განუცდია ამ პრობლემის სოციალურ-ეკონომიური შედეგები. ენდემური კრეტინიზმი, ყველაზე მძიმე შედეგია იოდეფიციტის, ხშირად აღინიშნებოდა იზოლირებულ მთიან რაიონებში, კერძოდ, შვეიცარიაში, ავსტრიაში, იტალიაში, ბულგარეთში, ხორვატიაში, რის გამოც გაჩნდა კიდევაც ტერმინი “ალპების კრეტინი”, საქართველოს ტერიტორიაზე კი - სვანეთში. გასულ საუკუნეში მისი გავრცელების სიხშირე 4%-ს აღწევდა. 1893 წელს პანტიუხოვი აღწერს თავის წიგნში: “მდინარე რიონის სათავესა და მისი შტოების მახლობლად მოსახლეთა ფიზიოლოგიური ტიპი გამოიცვალა, სახე მათი გამოშტერებულია, უაზრო, გონებრივი განვითარება კი ძლიერ დაქვეითებული”.

როგორი სიტუაციაა იოდდეფიციტის პრობლემასთან დაკავშირებით დღეს?

ჯმო და იოდდეფიციტური დაავადებების მაკონტროლებელი საერთაშორისო საბჭოს შეჯამებული მონაცემებით დასავლეთ და ცენტრალური ევროპის 21 ქვეყანაში და აღმოსავლეთ ევროპის 17 ქვეყანაში ადგილი აქვს იოდდეფიციტს. მათ შორის არის საქართველოც. იოდდეფიციტს, რომელიც, როგორც ჩანს, დღესაც აღინიშნება ევროპის ქვეყნებში, აქვს სერიოზული არაკეთილსაიმედო შედეგები.

ევროპის უმეტეს ქვეყანაში მოზარდ მოსახლეობაში მაღალია ენდემური (ეუთირეოიდული) ჩიყვის გავრცელების სიხშირე.

იოდდეფიციტით გამოწვეულ დარღვევათა ლიკვიდაციის სახელმწიფო პროგრამის ჩარჩოში ჩატარებული ეპიდემიოლოგიური კვლევების შედეგად 1997 წელს საქართველოს მოსახლეობის 57,7%-ს, ხოლო ბავშვთა მოსახლეობის 54%-ს აღენიშნებოდა ჩიყვი. დღეს კი საქართველოს მოზარდ მოსახლეობაში ენდემური ჩიყვის გავრცელების სიხშირე შეადგენს 39,5%, ბავშვებში კი - 38%. ეს დადებითი შედეგები განპირობებულია ამ პროგრამის ეგიდით იოდპროფილაქტიკის ჩატარებასთან. მართალია, საქართველოს ყველა რეგიონში აღინიშნება ტენდენცია ჩიყვის კლებისკენ, მაგრამ საერთო მდგომარეობის სიმძიმე კვლავ აქტუალური რჩება.

იოდდეფიციტის წარმოშობის ძირითადი ეთიოლოგიური ფაქტორია ნიადაგში, წყალში და საკვებ პროდუქტებში იოდის ნაკლებობა, რაც დაადასტურა საქართველოს სხვადასხვა რაიონებში ჩატარებულმა მონიტორინგმა წყალსა და ნიადაგში იოდის შემცველობაზე. რაც უფრო დაბალია იოდის შემცველობა ნიადაგში, მით უფრო მაღალია ენდემური ჩიყვის გავრცელება ამ ტერიტორიაზე. პრობლემას აძლიერებს სხვადასხვა სოციალური ასპექტი, როგორიცაა ეკოლოგიური კატასტროფები, ბუნებისადმი ბარბაროსული დამოკიდებულება, მძიმე სოციალურ-ეკონომიკური და არახელსაყრელი სანიტარული პირობები, არასრულფასოვანი კვება, ავიტამინოზი და სტრესები.

სწორედ ყველა ამ ჩამოთვლილი მიზეზის კომპლექსური ზემოქმედება განაპირობებს აფხაზეთიდან იძულებით გადაადგილებულ მოსახლეობაში ენდემური ჩიყვის და საერთოდ ფარისებური ჯირკვლის (ფჯ) სხვა პათოლოგიის გავრცელების მაღალ სიხშირეს. კერძოდ, 60,1%. ყველაზე დაუცველ ფენას მოსახლეობის ამ პოპულაციაში მიეკუთვნებიან ორსული ქალები, ახალშობილები და ბავშვები.

მოგეხსენებათ, ორსულობა თავადაა იოდდეფიციტის გამშვები მექანიზმი ქალის ფარისებური ჯირკვლის ფუნქციური ცვლილებები ორსულობის დროს შეიძლება განხილულ იქნას, როგორც მათემატიკური მოდელი, რომელშიც მრიცხველი-ჰორმონალური მოთხოვნილებაა, ხოლო მნიშვნელი იოდით უზრუნველყოფა. გაზრდილი ჰორმონალური მოთხოვნილება შეიძლება დაკმაყოფილდეს მხოლოდ ჰორმონთა პროდუქციის გაზრდით, რაც დამოკიდებულია იოდით უზრუნველყოფაზე. ეს კი, კავშირშია ორსული ქალის იოდით საკმარისი რაოდენობით მომარაგებასთან.

იოდდეფიციტი გავლენას ახდენს, როგორც ქალის ჯანმრთელობის მდგომარეობაზე, ასევე ნაყოფსა და ახალშობილზე. პრენატალური ცხოვრების ორივე ფაზის და ადრეული პოსტნატალური პერიოდის ნორმალური მიმდინარეობისათვის განვითარებადი ორგანიზმის თირეოიდული ჰორმონებით (თჰ) ადექვატური მომარაგების საწინდარია იოდით უზრუნველყოფა. ყოველივე ზემოთ აღნიშნულის გათვალისწინებით ნაშრომის მიზანი იყო აფხაზეთიდან იძულებით გადაადგილებულ ქალთა (ორსულობის პერიოდში), ახალშობილთა, პრე- და პუბერტატული ასაკის ბავშვთა პოპულაციებში ჯანმრთელობის მდგომარეობის, ჩიყვის გავრცელების სიხშირის და იოდურიის შეფასება.

კვლევის მასალა და მეთოდები: გამოკვლეულია 80 ქალი გესტაციის სხვადასხვა ასაკში, 40 ახალშობილი, 250 პრეპურტატული და პუპერტატული ასაკის ბავშვი.

ქალები გესტაციის ადრეულ და გვიან ვადებში დაყოფილი იყვნენ 2 ჯგუფად:

I ჯგუფი – აფხაზეთიდან იძულებით გადაადგილებული ქალები (დევნილები) ნ=35;

II ჯგუფი – თბილისში მცხოვრები ქალები (არადევნილები) ნ=45.

ვაანალიზებდით სომატურ სტატუსს, სამეანო-გინეკოლოგიურ ანამნეზს;  ფარისებური ჯირკვლის სტრუქტურას და ზომებს ვაფასებდით პალპატორულად და სონოგრაფიის გამოყენებით (“Medison”-ის ფირმის პორტატული აპარატი 7,5 მგც ტრანსდიუსერით) ფარისებური ჯირკვლის მოცულობას ვზომავდით ჯმო თანამედროვე რეკომენდაციების მიხედვით 4, შარდში იოდის ექსკრეციას ვსაზღვრავდით ამონიუმ პერსულფატური მეთოდით დღეღამური შარდის პორციაში. იოდის ექსკრეცია შარდში 10 მკგ/დლ ან მეტი ითვლება ნორმალურ მაჩვენებლად, 5-9,9 მკგ/დლ - იოდის საშუალო დეფიციტად, და 2 მკგ/დლ – ორგანიზმის იოდით მომარაგების გამოხატულ უკმარისობად.

ორსულთა ასაკი მერყეობდა 23-დან 40 წლამდე. პირველი ორსულობა – 68% შემთხვევაში აღინიშნებოდა, პირველად მშობიარენი – 90%, გვიან მშობიარენი – 50%.

შედეგები და მათი განხილვა

გამოკვლეულ ქალთა პროცენტული გადანაწილება შარდში იოდის ექსკრეციისა და იოდურიის მედიანის მიხედვით ნაჩვენებია ცხრილში #1.

ცხრილი #1.

ორსულთა გადანაწილება იოდურიის მაჩვენებლების მიხედვით (პროცენტებში)

იოდდეფიციტის ხარისხი

I ჟგუფი (დევნილები)

II ჟგუფი (არადევნილები)

10 მკგ/დლ მეტი

---

25

მსუბუქი დეფიციტი 5-9,9 მკგ/დლ

20

64

საშუალო დეფიციტი 2-4,9 მკგ/დლ

76

1

მძიმე დეფიციტი 1,2 მკგ/დლ ნაკლები

4

---

იოდურიის მედიანა

4,2 მკგ/დლ

7,6 მკგ/დლ

I ჯგუფის ქალებს უფრო ხშირად აღენიშნებოდათ მენსტრუალური ფუნქციის დარღვევა (30,6% და 5,5%, P<0,05), თვითნებური აბორტები (37% და 6,5%, P<0,05), უნაყოფობა (24% და 5,0%, P<0,05), ნაყოფის ინტრანატალური სიკვდილიანობა (9,5% და 1% შესაბამისად, P<0,05). ორსულობის მიმდინარეობა გამოირჩეოდა თავისებურებებით ორივე ჯგუფში, რაც მოცემულია ცხრილში #2.

ცხილი #2.

ორსულობის მიმდინარეობის თავისებურებანი ქალებში (პროცენტებში)

ნიშნები

I ჟგუფი (დევნილები)

II ჟგუფი (არადევნილები)

ჰესტოზი

75

39

ორსულობის შეწყვეტის საშიშროება

31

18

ნაყოფის ქრონიკული ჰიპოქსია

10,2

8,7

ანემია

65,0

25,1

ექსტრაგენიტალური პათოლოგია

57,1

34,1

 თირეოიდული დისფუნქციის ნიშნები I და II ჯგუფის ქალებში წარმოდგენილია სქემატურად შემდეგი სახით:

 ცხრილი #3.

თირეოიდული დისფუნქციის ნიშნები ორსულ ქალებში იოდდეფიციტის ფონზე (პროცენტებში)

ნიშნები

I ჟგუფი

II ჟგუფი

P

ძილიანობა

45,5

25,2

<0,05

სისუსტე

52,3

28,1

<0,05

მეხსიერების გაუარესება

58,2

10

<0,05

აღგზნებადობა

65,1

23,4

<0,05

სიცივის აუტანლობა

44,0

4,9

<0,05

კანის სიმშრალე

22,1

12,9

<0,05

ფრჩხილების დაზიანება

20,2

10,5

<0,05

თმის ცვენა

29,2

18,1

<0,05

კუნთოვანი ჰიპოტონია

12,8

5,1

<0,05

ათრალგია

1,7

1

<0,05

მადის დაქვეითება

10

1

<0,05

შეკრულობა

23,4

11,2

<0,05

ტკივილები გულის არეში

7,5

1,5

<0,05

გულის ტონების მოყრუება

9,3

3,5

<0,05

 I ჯგუფის ქალთა 30 შემთხვევაში ფარისებური ჯირკვლის მოცულობა აღემატებოდა 25 მლ, ხოლო 10 შემთხვევაში იყო 18-25 მლ. II ჯგუფის ქალთა 15 შემთხვევაში თირეოიდული მოცულობა აღემატებოდა 25 მლ, ხოლო 35 შემთხვევაში იყო 18-25 მლ დიაპაზონში. ე.ი. I ჯგუფის ქალთა 75% სონოგრაფიულად დაუდგინდა ჩიყვი, რაც სარწმუნოდ უფრო მაღალია II ჯგუფის ქალებთან შედარებით (75% და 33,3%, შესაბამისად P<0,05).

ამგვარად, აფხაზეთიდან იძულებით გადაადგილებულ ქალებში იოდურიის მედიანა საგრძნობლად დაბალია. იგი შეესაბამება იოდის საშუალო დეფიციტს, ორსულობის მიმდინარეობაში ჩანს აშკარა დარღვევები, უფრო გამოხატულია თირეოიდული დისფუნქციის ნიშნები, სარწმუნოდ მაღალია თირეოიდული მოცულობის მაჩვენებლები, ვიდრე თბილისში მცხოვრებ ორსულ არადევნილ ქალთა პოპულაციაში.

აფხაზეთიდან იძულებით გადაადგილებულ ქალთა ახალშობილებს აღენიშნებათ ტენდენცია სიგრძისა და სხეულის მასის დაბალი ციფრებისკენ (ცხრილი #4).

ცხილი #4.

ახალშობილთა ანთროპომეტრიული მაჩვენებლები

ჟგუფები

სხეულის სიგრძე (სმ)

სხეულის მასა (გრ.)

გოგოები

ბიჭები

გოგოები

ბიჭები

I ჟგუფი ნ=20

48,1±1,5

50,1±1,3

2700

3100

II ჟგუფი ნ=20

50,1±1,3

52,1±1,5

3100

3300

 აფხაზეთიდან იძულებით გადაადგილებულ პირთა ახალშობილებში სარწმუნოდ უფრო ხშირად გვხვდებოდა უმწიფრობა (12,2% და 6,3% P<0,05), გახანგრძლივებული სიყვითლე (15,1% და 5,2% P<0,05), დისტრეს-სინდრომი (14,2% და 8,1% P<0,05), შეშუპების სინდრომი (8,9% და 5,2% P<0,05), მასის პათოლოგიური კლება (9,1% და 6,2% P<0,05), ასფიქსია (12,1% და 8,3% P<0,05), ნაყოფის განვითარების შეფერხება (11,1% და 7,2% P<0,05).

ასევე მათში ნეონატალური თირეოტროპული ჰორმონის განსაზღვრისას გამოვლინდა ნეონატალური ჰიპერთიროქსინემიის გავრცელების მაღალი სიხშირე (35% - I ჯგუფი და 15% - II ჯგუფი, P<0,05). ეს მეტყველებს ნაყოფის ფარისებური ჯირკვლის გამოხატულ სტიმულაციაზე დედის საშუალო იოდდეფიციტის ფონზე. შემდგომი დაკვირვებისას ამ ბავშვების უმეტესობას აღენიშნებოდა ფსიქომოტორული განვითარების შეფერხება (100% და 35%, შესაბამისად P<0,05). 250 ბავშვის გამოკვლევის თანახმად, ფარისებური ჯირკვლის მოცულობა პუბერტატულ ასაკში (150 ბავშვი) 10% - I, 25% - II და 2% - III ხარისხის ჩიყვი. 110 ჩაუტარდა ფარისებური ჯირკვლის სონოგრაფია და 35% დაუფიქსირდათ თირეოიდული მოცულობის მომატება. ეს მონაცემები ადასტურებენ აზრს იმის თაობაზე, რომ ფარისებური ჯირკვლის პალპაციით შეფასების მონაცემები ბავშვებში აჭარბებს სონოგრაფიის შედეგებს. აგრეთვე გვინდა ავღნიშნოთ, რომ პუბერტატულ ასაკში I ხარისხის ჩიყვი შეიძლება განვიხილოთ როგორც ნორმა 5.

პრეპუბერტატული ასაკის ბავშვებში (110 ბავშვი) 28% - I ხარისხის ჩიყვი, ხოლო 4% - II ხარისხის. სონოგრაფია გაუკეთდა 55 ბავშვს, აქედან 25% აღენიშნებოდა ჩიყვი.

იოდურიის მედიანა პუბერტატული ასაკის ბავშვებში იყო 4,1 მკგ/დლ, ხოლო პრეპუბერტატული ასაკის ბავშვებში 5,2 მკგ/დლ.

ცხრილი #5.

ბავშვთა პროცენტული რაოდენობა იოდის რენალური ექსკრეციის მაჩვენებლების მიხედვით

იოდდეფიციტის ხარისხი

13-16 წლამდე (ნ=150)

7-10 წლამდე (ნ=100)

10 მკგ/დლ მეტი

4

10

5-9,9 მკგ/დლ

10

60

2-4,9 მკგ/დლ

85

30

2 მკგ/დლ და ნაკლები

1

0

 ამრიგად, იძულებით გადაადგილებულ პირთა ბავშვებში ჯმო (1994)  იოდდეფიციტის შეფასების კრიტერიუმების თანახმად აღინიშნება იოდის საშუალო სიმძიმის დეფიციტი, თუმცა ზოგიერთი მაჩვენებელი აღემატება კიდეც ამ დიაპაზონს და შეესაბამება იოდის მძიმე დეფიციტს:

 

ჩიყვის სიხშირე პალპაციით %

პუბერტატული ასაკი

37

პრეპუბერტატული ასაკი

34

ფჟ-ის მოცულობა (სონოგრაფია) %

პუბერტატული ასაკი

35

პრეპუბერტატული ასაკი

25

იოდურიის მედიანა მკგ/დლ

პუბერტატული ასაკი

4,1

პრეპუბერტატული ასაკი

5,2

 დასკვნები:

1.         ორსულობისა და მშობიარობის პერიოდში მიმდინარე დარღვევები სარწმუნოდ უფრო ხშირად გვხვდება აფხაზეთიდან იძულებით გადაადგილებულ ქალთა კონტიგენტში, ასევე მთელი რიგი თავისებურებებით მიმდინარეობს მათი ახალშობილების ადაპტაციის პერიოდი. ახალშობილების შემდგომი დინამიური დაკვირვებისა გამოვლინდა 100% შემთხვევაში ფსიქომოტორული განვითარების ჩამორჩენა. პრეპუბერტატული ასაკის დევნილ ბავშვთა 25% და პუპერტატული ასაკის – 35% გამოუვლინდა ფარისებური ჯირკვლის მოცულობის მომატება.

2.         ჩიყვის მაღალი სიხშირე, იოდურიის დაბალი მაჩვენებლები (ჯმო კრიტერიუმებით იოდის საშუალო სიმძიმის დეფიციტი) და მასთან ასოცირებული დაავადებების სიჭარბე მიუთითებს იოდის არასაკმარის დოტაციაზე აფხაზეთიდან იძულებით გადაადგილებულ ქალთა, ახალშობილთა და ბავშვთა პოპულაციაში.

3.         მასობრივი პროფილაქტიკა იოდირებული კვების პროდუქტებით (იოდირებული მარილი, იოდირებული ჩაი “ტონუსი”) მაღალი რისკის ჯგუფებში (აფხაზეთიდან დევნილი ორსული და მეძუძური ქალები, ახალშობილები, ბავშვები) იოდდეფიციტის პრობლემას ვერ გადაჭრის, აუცილებელია ჩატარდეს ამ კონტიგენტში ინდივიდუალური იოდპროფილაქტიკა იოდირებული პრეპარატების გამოყენებით. იოდდეფიციტურ დაავადებათა გარანტირებული პროფილაქტიკის საფუძველია დევნილი მოსახლეობის, განსაკუთრებით რეპროდუქციური ასაკის ქალთა ინფორმირებულობის ამაღლება ამ პრობლემასთან დაკავშირებით, ხარისხიან სამედიცინო სამსახურზე ხელმისაწვდომობა და მათი სოციალური პირობების გაუმჯობესება.

4.         აფხაზეთიდან იძულებით გადაადგილებულ ორსულ ქალებს და მათ ახალშობილებს ჩაუტარდეთ სკრინინგი ფარისებური ჯირკვლის პათოლოგიის ადრეული დიაგნოსტიკისათვის. კერძოდ, თირეოტროპული ჰორმონიის სკრინინგი ორსულებში: ყველა დევნილ ქალს, რომელიც გეგმავს ორსულობას, ჰიპოტირეოზის გამოსარიცხავად ან მის საკორექციოდ ორსულობამდე; ყველა ქალს, რომელსაც აქვს ჩიყვი, ანტითირეოიდული ანტისხეულები და ანამნეზში თირეოპათიები, სხვა ენდოკრინული ავტონომიური დაავადებები და ჰიპოთირეოზზე საეჭვო სიმპტომები. ასევე აუცილებელია ახალშობილებში ნეონატალური სკრინინგის განხორციელება, რაც ითვალისწინებს იმას, რომ ყველა დევნილი ქალის ახალშობილს სიცოცხლის მე-4-5 დღეს უნდა განესაზღვროს ნეონატალური თირეოტროპული ჰორმონიის დონე სისხლში. ეს მოგვცემს ფჯ დისფუნქციის ადრეული გამოვლენისა და სათანადო სამკურნალო ღონისძიებების მიღების საშუალებას, რათა შემდგომში თავიდან ავიცილოთ ნეირო-ფსიქოინტელექტუალური დეფიციტი.

ყოველივე ზემოთ აღნიშნულის რეალური განხორციელება ხელს შეუწყობს ჯანმრთელი თაობის ფორმირებას, რომელიც შესძლებს მათი მშობლების მშობლიური მიწა-წყლის, საქართველოს ერთ-ერთი ულამაზესი კუთხის აღორძინებას.

 ლიტერატურა: 

1.        Delange F. The hisorders induceh by ivdine deficiency Thyroid 1994 – vol 4. P. 107-128.

2.        Delange F., Ermas A. M. Le metabolisme de liohe a la puberte //Rev. Fr. Etud. Clin. Biol. – 1967 – vol 12 P. 815-821.

3.        Delonge F. lodine deficiencfy osu eause of brain damoge//Postgrod. Med. J. – 2001 Vol. 77 – P. 217-220.

4.        Gutekunst R, Martin Techert H.//lodine deficiency in Europe: A. Consaining Consern/Eds F. Delange at oll New York. 1993  p. 109-118.

5.         Êàñàòêèíà Ý. Ï. Øèëèí Î. Å. Ïðîá.//ýíä. 1993 ¹5 ñ. 22-28.

თავფურცელი